Racibórz

Racibórz jest obok Opola jedną z historycznych stolic Górnego Śląska, gdzie rezydowali książęta opolsko-raciborscy. Do dzisiaj zachowało się wiele cennych zabytków, m.in. kaplica zamkowa pw. św. Tomasza Kantuaryjskiego, zwana perłą gotyku śląskiego[3]. Miasto jako pierwsze w Polsce i Europie otrzymało certyfikat Systemu Zarządzania Środowiskowego ISO 14001. Według danych z 31 grudnia 2019 r. miasto miało 54 739 mieszkańców Racibórz znajduje się w południowej części Polski, a jego współrzędne geograficzne to 18º 13' długości geograficznej wschodniej i 50º 05' szerokości geograficznej północnej[4][5]. Miasto jest oddalone o 30 km od Ostrawy, 75 km od Katowic, 75 km od Opola, 145 km od Krakowa, 160 km od Wrocławia oraz 350 km od Warszawy[4][6][7]. Racibórz pod względem administracyjnym leży w południowo-zachodniej części województwa śląskiego[8][9], w powiecie raciborskim, niedaleko granicy z Czechami. Graniczy od północy z gminami Rudnik i Nędza, od wschodu z gminami Kornowac i Lyski, od zachodu z gminą Pietrowice Wielkie, a od południa z gminami Krzanowice, Krzyżanowice i Lubomia[5][9]. Racibórz jest centralnym miastem powiatu, który tworzą obok Raciborza miasta Kuźnia Raciborska i Krzanowice, jak również duże gminy wiejskie Krzyżanowice, Nędza, Rudnik, Kornowac i Pietrowice Wielkie[8][9]. Swoją siedzibę w mieście mają Starostwo Powiatowe, a także oddziały instytucji takich jak Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna, Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych, Ośrodek Doradztwa Rolniczego, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa[5][9]. Miasto położone jest częściowo na Płaskowyżu Głubczyckim oraz w Kotlinie Raciborskiej, mezoregionach Niziny Śląskiej[4][10]. Racibórz leży nad rzeką Odrą w dolinie górnej Odry[10][11][12][13]. Sąsiadująca z nią Kotlina Raciborska otoczona jest od południa przez Pogórze Karpackie, od zachodu przez Góry Opawskie, należące do Sudetów Wschodnich, a od północy przez próg Wyżyny Śląskiej[8][11][12][13]. Niewielki obszar zachodniej części miasta leży na Płaskowyżu Rybnickim będącym mezoregionem Wyżyny Śląskiej[10][12]. Historycznie Racibórz jest położony na Górnym Śląsku. Administracyjnie od 1741 r. jest w powiecie raciborskim[14]. Do 1945 r. pozostawał w granicach Niemiec, choć jedna z dzielnic Raciborza, Brzezie (do 1975 r. samodzielna wieś) znalazła się po polskiej stronie granicy już w 1922 r.[15] W latach 1950–1975 miasto administracyjnie należało do województwa opolskiego, natomiast w latach 1975–1998 do województwa katowickiego[16]. Według danych z 31 grudnia 2009 r. powierzchnia Raciborza wynosi 75,01 km², co stanowi 13,78% powierzchni powiatu[5][9][17]. Stawia to miasto na 56. pozycji w Polsce pod względem powierzchni[18].

Geologia Osobny artykuł: Geologia Raciborza. Racibórz należy do Zagłębia Górnośląskiego, tzn. do zapadliskowej struktury, która wchodzi w skład masywów kaledońsko-waryscyjskich. Najstarsze napotkane i rozpoznane utwory geologiczne to paleozoiczne skały dolnego karbonu, na których zalegają osady kenozoiczne pochodzące z trzeciorzędu i czwartorzędu[10][19]. Kotlina Raciborska jest zapadliskiem tektonicznym, które powstało na północnym przedpolu Karpat podczas orogenezy hercyńskiej (karbon)[4][8][10][11][19]. Wypełniona jest głównie czwartorzędowymi piaskami i żwirami. Południowa część doliny Odry ma prostolinijny przebieg, który przypomina rów tektoniczny. W dnie doliny o szerokości 4–5 km i wysokości 180–200 m n.p.m., a także na jej zboczach występuje kilka poziomów terasowych. Zostały one utworzone przez rzekę. Powyżej nich rozciągają się wysoczyzny morenowe. Największy wpływ na rzeźbę tego terenu miały dwa zlodowacenia: południowopolskie oraz środkowopolskie[4]. Ogólnie budowa geologiczna ziemi raciborskiej powiązana jest w dużej mierze z historią geologiczną takich gór jak Sudety, Karpaty, a także Wyżyny Śląskiej[8][10][12][19]. Obszar ziemi raciborskiej uległ wypiętrzeniu wraz z Sudetami w okresie karbonu, a później ulegał systematycznej erozji[8][12][19][20]. Podczas kenozoiku teren ziemi raciborskiej uległ obniżeniu, a następnie został zalany[8][11][12][19][20]. Po wycofaniu się wody pozostały duże pokłady piasków, wapieni oraz iłów[8][19][20][21]. Powstanie koryta Odry związane jest z ruchami ziemi w późnym trzeciorzędzie[22]. Dwa kolejne zlodowacenia, które nadeszły w plejstocenie spowodowały, że obszar jest bardzo urozmaicony pod względem ukształtowania powierzchni[8][19][20][21][22]. Lodowce pozostawiły po sobie duże pokłady piasków i żwirów o miąższości sięgającej 50 metrów, a także głazy narzutowe ze Skandynawii. Jeden z nich, z czerwonego granitu znajduje się na placu Wolności w Raciborzu[21][22]. Głaz narzutowy na placu Wolności Morfologia terenu Obszar miasta pod względem morfologicznym podzielony jest na dwie odrębne struktury: Nizina Śląska i Wyżyna Śląsko-Krakowska[10][12][23]. Z tych dwóch struktur zdecydowanie większą powierzchnię zajmuje podprowincja Niziny Śląskiej, która obejmuje całą zachodnią i środkową część gminy, a także dolinę Odry[10][23]. W tej podprowincji można wyróżnić dwa mezoregiony: Płaskowyż Głubczycki i Kotlina Raciborska[10][12][23]. Znacznie mniejsza jest podprowincja Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, która obejmuje wschodnią część miasta, gdzie wyróżniamy mezoregion jakim jest Płaskowyż Rybnicki, najdalej wysunięty na południe[10][12][23]. Zobacz też: Kotlina Raciborska, Płaskowyż Głubczycki i Płaskowyż Rybnicki. Racibórz i ziemia raciborska należą do tzw. Równin Środkowopolskich i są ich najdalej wysuniętym na południe obszarem. Oprócz tego te ziemie należą do makroregionu Niziny Śląskiej, gdzie są najdalej wysuniętą na południowy wschód jego częścią[8]. Między tymi wzniesieniami istnieją naturalne obniżenia terenu zwane bramami[11]. I tak na południe w kierunku Czech prowadzi Brama Morawska, stanowiąca przejście pomiędzy Sudetami Wschodnimi i Pogórzem Karpackim[11][12]. Na północny zachód otwiera się Brama Krapkowicka, prowadząca do Kotliny Śląskiej, a na wschód wiedzie Brama Krakowska. Przez te obniżenia terenu prowadziły najstarsze szlaki handlowe[11]. Racibórz położony jest na wysokości ok. 188 m n.p.m.[24] Wysokość terenu na poziomie rynku wynosi 192,2 m n.p.m., najwyższy punkt – wzgórze Lipki (276,1 m n.p.m.), najniższy – 164 m n.p.m